DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB)
DEHB kişinin davranışlarını düzenleme yeteneğinin gelişimsel bozukluğu olarak tanımlanabilir. Bozukluğun davranışsal engelleme, organize olma, denetleme ve önseziyi sağlayan beyin bölgesinin aktivite yetersizliğinden kaynaklandığı düşünülmektedir.
DEHB tanımı altındaki sorunlar 4 başlık altında toplanabilir
1- Dikkatsizlik-Dalgınlık ( Inattention-Distractibility)
DEHB'li çocuklar bir işe başlayabilmek, o işi tamamlayıncaya kadar dikkatini sürdürebilmek, aynı anda iki uyarıcıya birden dikkatini odaklayabilmek ve tepkide bulunmaya hazırlıklı olabilmek gibi alanlarda zorluk çekerler.
2- Düşünmeden Davranma (Impulsivity)
DEBH'li çocuklar davranışlarının sonuçlarını, gelecek tepkileri düşünmeden, ani ve kurallara uymayan davranışlar gösterme eğilimindedirler. Kuralların farkında olabilir ve sorulsa söyleyebilirler, bununla bereber kendilerini kontrol etmede güçlük çekebilirler.
3- Uzun süreli hedeflerde zorluk
Hedefe giden yolun uzun olması durumunde zorluk yaşarlar. Ve bu durumda çoğunlukla görevi yarım bırakıp çekilirler. O nedenle hedefe giden yolda kısa aralıklı küçük hedeflerle teşvik edilmeye gereksinim duyarlar.
4- Aşırı uyarılmışlık durumu
DEHB'li çocukların büyük bir bölümünde aşırı duyarlılık ve hareketlilik vardır.Hareketlerini kontrol altına almakta zorlanırlar, sürekli bir kıpırdanış içindedir. Üzüntü ve sevinç gibi duygulanımları aşırı uçta ifade ederler, çabuk kırıklığa uğrarlar.
Bu davranışlar bazen başka hastalıkların semptomu olarak da ortaya çıkabilir,bunları ayırdetmek lazımdır. Örn. manik epizotda, depresif epizotda, stres bozuklukları, uyum sorunları ve tourette sendromunda benzer semptomlar görülebilir.
1 Yaşın Altındaki Bebeklerde DEHB'nin belirtileri Neler Olabilir?
Kolay sinirlenir,
Annenin memesine saldırır,
Hava yutar,gazlıdır,
Gece sık uyanır
Kolay rahatlamaz,gece yarısı oyun ister,
Çok enerjiktir,sürekli uyaran arayışı içindedir.
Okul Durumları
Yapılan araştırmalara göre DEHB'li çocukların diğer yaşıtlarıyla aralarında zeka açısından farklılık yoktur. Ancak impulsif oluşları,dikkat eksiklikleri ve bir işi sonuçlandırmadaki güçlükleri nedeniyle zaman içinde sınıftaki akranlarından geri kalmaya başlayabilirler.
Parlak zeka düzeyindeki DEHB'li çocuklar ise dikkatsiz ve dağınık olmalarına rağmen genellikle biraz çaba ile zaman içerisinde bir işi tamamlama yetisine sahiptirler. Bu sayede ilkokul döneminde pek fazla sorun göstermeyebilirler. Ancak genellikle bu çocuklar ortaokul,lise dönemlerinde , yani ders yükü ve okul baskısı arttıkça daha fazla zorluk yaşamaya başlarler.
DEHB'li çocukların okul durumlarında görülen bir özellik de istikrarasız performanslarıdır. Bir gün bir görevi başarıyla sonuçlandırırken, ertesi gün benzer görevi bitiremeyebilirler.
Evdeki Ve Toplumdaki DEHB'li Çocuklar
DEHB'li çocuklar aileleri için bir bilmece gibidir. Çoğu zaman ebeveyn davranışlarında ikilem yaratırlar, dikkatsizlikleri,impulsiviteleri ile çeşitli problemlere neden olurlar. Dikkatsizlikleri ve dalgınlıkları nedeniyle talimatları ya tamamiyle kaçırır ya da eksik algılarlar. Bu çocukların hayatında negatif etkileşim bir kısır döngü halini alır. DEHB'li çocuklara genellikle beğenilmeyen davranışlarından ötürü ceza verilir,negatif pekiştireç kulanılı r. Bu tür olumsuz pekiştireçler o anda etkili olabilir ama istenen davranışı kalıcı hale getirmez. DEHB'li çocuk diğer çocuklara nazaran negatif etkiyi daha çok algılarlar. Bu durum çocuğun dünyaya bakış açısını olumsuz yönde etkiler, hiçbir zaman yetişkini memnun edemeyeceğini düşünür. Bu duyguları pasif veya aktif olarak yetişkine karşı tavır geliştirmesine neden olur.
DEHB'li çocukların evdeki en önemli problemi deneyimlerinden yararlanabilmedeki güçlükleridir. Yetişkin,talimatlarına karşılık alamadığında doğal olarak bir kırıklık yaşamaktadır. Çocuğun aslında kurallara uyabilme kapasitesi olduğunu ama bu davranışları inadına yaptığını düşünmektedir. Oysa pekçok DEHB'li çocuğun sorunu amaçlı bir itaatsizlik değil uygun davranmdaki beceriksizliktir.
Tedavi Süreci
DEHB'nin tedavisi ; psikoterapi, ebeveyn eğitimi, uygun sosyal beceri eğitimi ve gerekli durumlarda ilaç tedavisini içeren bir süreçtir.
Ebeveyn Neler Yapabilir?
DEHB'li bir çocuğa sahip ebevynin etkili olabilmesi 4 adım sürecini gerekli kılar:
İlk adım "anlamak"tır. Problemin ne olduğunu öğrenmek,tanımak başedebilmenin temelidir.
İkincisi, beceriksizliğe dayalı ve itaatsizliğe dayalı davranışları birbirinden ayırabilmeyi öğrenmektir. DEHB'li çocukların sorunları beceriksizliğe dayalıdır ve yeniden eğitimi gerektirir. Okumayı beceremeyen bir çocuğa cezalandırma yoluyla bu becerinin kazandırılamayacağı gibi...
Üçüncüsü çocuğa karşı pozitif olmak, pozitif dili kullanmaktır. Öncelikle yapabildiği şeylerin altını çizmek ve neyi yapmaması değil ne yapması gerektiği söylenmek gereklidir. Eğer çocuk istemediğiniz bir davranışta bulunuyorsa yerine koymasını istediğiniz davranışı onun anlayacağı basit şekliyle gösterin.
Dördüncüsü ise davranışın pekiştirilmesidir. İstenen davranışı yerine getirdiğinde küçük ödüllendirmeler,yerine getirmediğinde sonucunu yaşaması veya bir imtiyazını kaybetmesi etkili sonuç verecek yöntemlerdir.
Bir diğer önemli nokta aşırı stres altında kalan ebeveynin mutlaka kendisi için bir şeyler yapması,kendine ayrı bir varoluş alanı yaratarak bu stresi azaltmaya çalışmasıdır. Meditasyon, spor, çeşitli hobiler, arkadaşlarla geçirilecek keyifli vakitler ebeveynin kendini daha pozitif ve enerjik hissetmesine neden olacaktır.
DEHB'li Çocuklara Evdeki Müdehale Ortamı
Çocuğun zaman kavramının oluşmasına ve zamanı düzgün kullanmasına yardım edilmelidir.Yatış,kalkış,yemek,oyun gibi tüm faaliyet saatleri belirli olmalı ve yapılan çizelgeye uyulmalıdır.Herhangi bir değişiklik olacağı zaman bu,çocuğa anlayacağı dilde açıklanmalıdır.
Aile içindeki kurallar ve istenen davranışlar net bir şekilde açıklnmalıdır.Bu kurallar.çiğnenemesi durumunda olacak sonuçlar veya uyulması halinde alınacak ödüller önceden yazılıp evin görünen bir yerine asılmalıdır.
Uygun davrandığında sık ödüllendirilmelidir (sözlerle,jest ve mimiklerle,dokunmayla).Kurallar konusunda kesin ve tutarlı bir tavır sergilenmeli ancak sevgi bolca gösterilmelidir.
Öğretilecek şey basit ve net bir şekilde verilmeli,mümkünse nasıl yapılacağı gösterilmeli ve tekrar ettirilmelidir.
Bir kerede en fazla 2 şey öğetilmeye çalışılmalı ve eğer öğretilecek davranış çocuk için zorsa küçük parçalara bölünerek gösterilmelidir.
Bu çocuklar gereksiz uyarıcıları elemekte zorlandıkları için,mümkün olduğunca uyarıcı dozu azaltılmalıdır.Örn.çocuk belli bir aktivieyi yaparken,arkadaşlarıyla oyun oynarken,radyo,TV gibi arkaplan uyarıcıları,kullanılmayan oyuncaklar vs. ortadan kaldırılmalıdır.
n
Birkaç seçenek vererek seçim yapmasına izin verilmelidir.Bu hem inisiyatif hem de kendi kontrolünü kazanmasına yardım edecektir.
Kabul edilebilir tarzda kendini ifade etmesine yardım edilmeli,uygun sözel iletişim becerileri öğretilmelidir.
Çocuğun sevilmeyen,beğenilmeyen bir birey olduğunu ima eden mesajlardan kaçınılmalıdır.Bunun yerine örneğin " Seni seviyorum ama evin içinde koşturmanı beğenmiyorum." Burada verilen mesaj şudur; "Beğenilmeyen sen değilsin, o davranışın".
Gülay ÖTER
DEHB kişinin davranışlarını düzenleme yeteneğinin gelişimsel bozukluğu olarak tanımlanabilir. Bozukluğun davranışsal engelleme, organize olma, denetleme ve önseziyi sağlayan beyin bölgesinin aktivite yetersizliğinden kaynaklandığı düşünülmektedir.
DEHB tanımı altındaki sorunlar 4 başlık altında toplanabilir
1- Dikkatsizlik-Dalgınlık ( Inattention-Distractibility)
DEHB'li çocuklar bir işe başlayabilmek, o işi tamamlayıncaya kadar dikkatini sürdürebilmek, aynı anda iki uyarıcıya birden dikkatini odaklayabilmek ve tepkide bulunmaya hazırlıklı olabilmek gibi alanlarda zorluk çekerler.
2- Düşünmeden Davranma (Impulsivity)
DEBH'li çocuklar davranışlarının sonuçlarını, gelecek tepkileri düşünmeden, ani ve kurallara uymayan davranışlar gösterme eğilimindedirler. Kuralların farkında olabilir ve sorulsa söyleyebilirler, bununla bereber kendilerini kontrol etmede güçlük çekebilirler.
3- Uzun süreli hedeflerde zorluk
Hedefe giden yolun uzun olması durumunde zorluk yaşarlar. Ve bu durumda çoğunlukla görevi yarım bırakıp çekilirler. O nedenle hedefe giden yolda kısa aralıklı küçük hedeflerle teşvik edilmeye gereksinim duyarlar.
4- Aşırı uyarılmışlık durumu
DEHB'li çocukların büyük bir bölümünde aşırı duyarlılık ve hareketlilik vardır.Hareketlerini kontrol altına almakta zorlanırlar, sürekli bir kıpırdanış içindedir. Üzüntü ve sevinç gibi duygulanımları aşırı uçta ifade ederler, çabuk kırıklığa uğrarlar.
Bu davranışlar bazen başka hastalıkların semptomu olarak da ortaya çıkabilir,bunları ayırdetmek lazımdır. Örn. manik epizotda, depresif epizotda, stres bozuklukları, uyum sorunları ve tourette sendromunda benzer semptomlar görülebilir.
1 Yaşın Altındaki Bebeklerde DEHB'nin belirtileri Neler Olabilir?
Kolay sinirlenir,
Annenin memesine saldırır,
Hava yutar,gazlıdır,
Gece sık uyanır
Kolay rahatlamaz,gece yarısı oyun ister,
Çok enerjiktir,sürekli uyaran arayışı içindedir.
Okul Durumları
Yapılan araştırmalara göre DEHB'li çocukların diğer yaşıtlarıyla aralarında zeka açısından farklılık yoktur. Ancak impulsif oluşları,dikkat eksiklikleri ve bir işi sonuçlandırmadaki güçlükleri nedeniyle zaman içinde sınıftaki akranlarından geri kalmaya başlayabilirler.
Parlak zeka düzeyindeki DEHB'li çocuklar ise dikkatsiz ve dağınık olmalarına rağmen genellikle biraz çaba ile zaman içerisinde bir işi tamamlama yetisine sahiptirler. Bu sayede ilkokul döneminde pek fazla sorun göstermeyebilirler. Ancak genellikle bu çocuklar ortaokul,lise dönemlerinde , yani ders yükü ve okul baskısı arttıkça daha fazla zorluk yaşamaya başlarler.
DEHB'li çocukların okul durumlarında görülen bir özellik de istikrarasız performanslarıdır. Bir gün bir görevi başarıyla sonuçlandırırken, ertesi gün benzer görevi bitiremeyebilirler.
Evdeki Ve Toplumdaki DEHB'li Çocuklar
DEHB'li çocuklar aileleri için bir bilmece gibidir. Çoğu zaman ebeveyn davranışlarında ikilem yaratırlar, dikkatsizlikleri,impulsiviteleri ile çeşitli problemlere neden olurlar. Dikkatsizlikleri ve dalgınlıkları nedeniyle talimatları ya tamamiyle kaçırır ya da eksik algılarlar. Bu çocukların hayatında negatif etkileşim bir kısır döngü halini alır. DEHB'li çocuklara genellikle beğenilmeyen davranışlarından ötürü ceza verilir,negatif pekiştireç kulanılı r. Bu tür olumsuz pekiştireçler o anda etkili olabilir ama istenen davranışı kalıcı hale getirmez. DEHB'li çocuk diğer çocuklara nazaran negatif etkiyi daha çok algılarlar. Bu durum çocuğun dünyaya bakış açısını olumsuz yönde etkiler, hiçbir zaman yetişkini memnun edemeyeceğini düşünür. Bu duyguları pasif veya aktif olarak yetişkine karşı tavır geliştirmesine neden olur.
DEHB'li çocukların evdeki en önemli problemi deneyimlerinden yararlanabilmedeki güçlükleridir. Yetişkin,talimatlarına karşılık alamadığında doğal olarak bir kırıklık yaşamaktadır. Çocuğun aslında kurallara uyabilme kapasitesi olduğunu ama bu davranışları inadına yaptığını düşünmektedir. Oysa pekçok DEHB'li çocuğun sorunu amaçlı bir itaatsizlik değil uygun davranmdaki beceriksizliktir.
Tedavi Süreci
DEHB'nin tedavisi ; psikoterapi, ebeveyn eğitimi, uygun sosyal beceri eğitimi ve gerekli durumlarda ilaç tedavisini içeren bir süreçtir.
Ebeveyn Neler Yapabilir?
DEHB'li bir çocuğa sahip ebevynin etkili olabilmesi 4 adım sürecini gerekli kılar:
İlk adım "anlamak"tır. Problemin ne olduğunu öğrenmek,tanımak başedebilmenin temelidir.
İkincisi, beceriksizliğe dayalı ve itaatsizliğe dayalı davranışları birbirinden ayırabilmeyi öğrenmektir. DEHB'li çocukların sorunları beceriksizliğe dayalıdır ve yeniden eğitimi gerektirir. Okumayı beceremeyen bir çocuğa cezalandırma yoluyla bu becerinin kazandırılamayacağı gibi...
Üçüncüsü çocuğa karşı pozitif olmak, pozitif dili kullanmaktır. Öncelikle yapabildiği şeylerin altını çizmek ve neyi yapmaması değil ne yapması gerektiği söylenmek gereklidir. Eğer çocuk istemediğiniz bir davranışta bulunuyorsa yerine koymasını istediğiniz davranışı onun anlayacağı basit şekliyle gösterin.
Dördüncüsü ise davranışın pekiştirilmesidir. İstenen davranışı yerine getirdiğinde küçük ödüllendirmeler,yerine getirmediğinde sonucunu yaşaması veya bir imtiyazını kaybetmesi etkili sonuç verecek yöntemlerdir.
Bir diğer önemli nokta aşırı stres altında kalan ebeveynin mutlaka kendisi için bir şeyler yapması,kendine ayrı bir varoluş alanı yaratarak bu stresi azaltmaya çalışmasıdır. Meditasyon, spor, çeşitli hobiler, arkadaşlarla geçirilecek keyifli vakitler ebeveynin kendini daha pozitif ve enerjik hissetmesine neden olacaktır.
DEHB'li Çocuklara Evdeki Müdehale Ortamı
Çocuğun zaman kavramının oluşmasına ve zamanı düzgün kullanmasına yardım edilmelidir.Yatış,kalkış,yemek,oyun gibi tüm faaliyet saatleri belirli olmalı ve yapılan çizelgeye uyulmalıdır.Herhangi bir değişiklik olacağı zaman bu,çocuğa anlayacağı dilde açıklanmalıdır.
Aile içindeki kurallar ve istenen davranışlar net bir şekilde açıklnmalıdır.Bu kurallar.çiğnenemesi durumunda olacak sonuçlar veya uyulması halinde alınacak ödüller önceden yazılıp evin görünen bir yerine asılmalıdır.
Uygun davrandığında sık ödüllendirilmelidir (sözlerle,jest ve mimiklerle,dokunmayla).Kurallar konusunda kesin ve tutarlı bir tavır sergilenmeli ancak sevgi bolca gösterilmelidir.
Öğretilecek şey basit ve net bir şekilde verilmeli,mümkünse nasıl yapılacağı gösterilmeli ve tekrar ettirilmelidir.
Bir kerede en fazla 2 şey öğetilmeye çalışılmalı ve eğer öğretilecek davranış çocuk için zorsa küçük parçalara bölünerek gösterilmelidir.
Bu çocuklar gereksiz uyarıcıları elemekte zorlandıkları için,mümkün olduğunca uyarıcı dozu azaltılmalıdır.Örn.çocuk belli bir aktivieyi yaparken,arkadaşlarıyla oyun oynarken,radyo,TV gibi arkaplan uyarıcıları,kullanılmayan oyuncaklar vs. ortadan kaldırılmalıdır.
n
Birkaç seçenek vererek seçim yapmasına izin verilmelidir.Bu hem inisiyatif hem de kendi kontrolünü kazanmasına yardım edecektir.
Kabul edilebilir tarzda kendini ifade etmesine yardım edilmeli,uygun sözel iletişim becerileri öğretilmelidir.
Çocuğun sevilmeyen,beğenilmeyen bir birey olduğunu ima eden mesajlardan kaçınılmalıdır.Bunun yerine örneğin " Seni seviyorum ama evin içinde koşturmanı beğenmiyorum." Burada verilen mesaj şudur; "Beğenilmeyen sen değilsin, o davranışın".
Gülay ÖTER
