Vahiy ikiye ayrılır.
1. Zahir vahiy:
Bu da üçe ayrılır.
a) Melek lisanıyla gelen, kulakla algılanan ve Allahtan geldiği kesin bilinen vahiy. Bu kısım Kur'an vahyidir.
b) Kelamsız, melek tarafından yapılan işaretle Hz.Peygamber'e (sav) açıklanan vahiydir.
c) İlhamdır. Bu da, Resulullah (sav)ın kalbinin en ufak bir kuşkuya mahal kalmayacak şekilde ilahi teyide mazhar olmasıdır. Onun kalbine bir nur doğar, meselenin hükmü açıkça belli olur.
2. Batınî vahiy:
Buna ma yüşbihul-vahy diyen Serahsi, Resulullahın (sav), rey ve içtihadı sonucu ulaştığı hükümler olduğunu söyler. Onun hata üzere bırakılmaması, devamlı vahyin kontrolünde olması gibi hususlar, bu kısımdan olan hükümleri de vahiy mesabesinde kılmaktadır. Ümmetten diğerlerinin içtihadı ise, yanılma ihtimallerinin olması ve bu yanılmalarının vahiyle düzeltilme imkanı bulunmaması sebebiyle Hz. Peygamber (sav)'ın içtihadı mesabesinde değildir.
Serahsinin bu açıklaması neticede Hz. Peygamber (sav)ın bütün davranışlarının vahye dayandığı Onun tashihinden geçtiği anlamına gelmektedir. Zira, Hz. Peygamber (sav)ın davranışı veya sözü ya doğrudur, ya da yanlıştır. O'nun (sav) hayatı boyunca düzeltilmişse tamam, zaten tashih olur. Aynen kalmışsa onun doğru olduğu ortaya çıkar. Zira yanlışın Allah tarafından devam ettirilmesi mümkün değildir.
Şatıbi ise şöyle der:
Hadis ya saf Allahtan gelen bir vahiydir, ya da Hz. Peygamber (sav) tarafından yapılmış bir içtihattır. Ancak bu durumda onun içtihadı Kitap ya da sünnetten sahih bir vahye dayandırılmış ve onun kontrolünden geçmiştir. Hz. Peygamber (sav)in içtihadında hata yapabileceği görüşü benimsense bile, o asla hatası üzerinde bırakılmaz, derhal tashih edilir. Sonunda mutlaka doğruya döner. Dolayısıyla ondan sadır olan hiçbir şeyde hata ihtimali yoktur.
Bu ifadelerden hareketle denilebilinir ki, sünnetin tamamı vahiydir, diyenler ifrat etmiş olmuyorlar. Zira, neticede sünnetin tamamı vahyin kontrolünden geçiyor, ya ibka ediliyor ya da tashih ediliyordu. Yani vahyin kontrolüne girmemiş bir uygulamanın varlığını kabul edemeyeceğimize göre netice olarak hepsinin vahye dayandığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Ancak sünnetin tamamının vahye dayandığını söylerken bununla Rasulullah (sav)ın devrinde tesbiti yapılan ve bize kadar sahih olarak gelen sünnetler olduğu bilinmelidir.
4. Vahyi takriridir
Sünneti tarif ederken bir kısmının da takriri sünnet dediğimiz, Hz. Peygamber (sav) huzurunda yapılıp da gördüğü veya duyduğu halde susması veya tasvip buyurmasıdır. Yani Ashabı Kiram gerek önceki Cahiliye döneminden kalma bazı uygulamaları, gerekse kendi anlayış ifadeleri olarak yaptıkları konuşma, davranış gibi hususlardan birini Hz. Peygamber (sav), gördüğünde veya duyduğunda onları bazen düzeltiyor, bazen değiştiriyor, bazen da seslenmiyordu. Ashabı Kiram Onun bu susmasını tasvip olarak değerlendiriyordu. Zira ümmetin yaptığı bir hatayı aynen bırakması, Hz. Peygamber (sav) adına uygun olmazdı. Bu sebeple Onun susmaları bile o fiil veya sözün yanlış olmadığı anlamına geliyordu.
Ashab (r.a), Hz. Peygamber (sav)ın kontrolünde olduğu gibi, Resulullah (sav) da İsmet sıfatının bir gereği olarak, devamlı vahyin kontrolü altındaydı. Dolayısıyla Onun hatasının düzeltilmeden bırakılmayacağı ve bu uyarının da geciktirilmeden hemen yapılacağı bilinmelidir. Bu özelliğiyle Hz. Peygamber (sav) bütün insanlardan ve içtihada ehil olanlardan ayrılmaktadır.
Daha peygamber olarak görevlendirilmeden önce bile bazı davranışlarından dolayı ikaz edildiği bilinmektedir.
Bir defasında, Kureyş çocukları ile oyun oynarken izarını çıkarıp taş taşımak istemiş, ancak bu durumdan şiddetle menedilmiştir. Yine zemzem kuyusunun tamiri için amcası Ebu Talibe yardım maksadıyla izarını çıkarıp üzerine taşı koymak istemiş, fakat baygınlık geçirmiştir. Kendine geldiğinde ise, üzerinde beyaz elbise olan birinin örtünmesini istediğini söylemiştir.
Vücudunun görülmesi uygun olmayan hususlar için muhafaza edildiği gibi, o günün toplumunda görülen bazı nahoş uygulamalardan da korunmuştur. Kendi ifadesiyle, düğün gibi yerlerde yapılan oyun ve eğlencelere bakmak istemiş, ancak onları duyamamış ve uyuya kalmış, ondan sonra da peygamberlikle vazifeleninceye kadar kötülüğe bulaşmamıştır.
Henüz peygamber değilken ve ümmetine ve insanlığa örnekliği kesin olarak belirtilmemişken, böyle koruma altında olan bir zatın, bütün yönleriyle ümmetine ve insanlığa nümune olduğu bir dönemde muhafaza edilmemesi, hatalı ve eksik bir durum varsa düzeltilmemesi düşünülemez.
Nitekim Kur'an-ı Kerimde bunun misallerini görmekteyiz. Hz. Peygamber (sav) vahyi muhafaza için endişe etmiş, ancak Allah Teala, buna mahal olmadığını bildirerek endişesini gidermiştir.
İnsanların hidayete gelmeleri, Allahın emrine uymaları hususunda Onun vazifesinin yalnız tebliğ olduğu, vahyin ancak Allahın dilemesiyle olacağı, sonucu Allahın dilemesine bağlı olduğu gibi hususlarda uyarılmış; mağfiret dilediği amcası Ebu Talib hakkında, ikaz edilerek dua etmekten men edilmiştir.
Diğer taraftan, Uhud Savaşı'ndan sonra düşmanlarına lanette bulunmaktan ve Hz. Hamza (r.a)a yapılan muamelelerden sonra müsle yapmak arzusundan da vazgeçirilmiştir.
Ayrıca, Bedir Savaşı'nda elde edilen esirlerle ilgili fidye karşılığı salıverilme fikrinden dolayı uyarılmış, münafıklarla ilgili onları kazanma arzusuyla yaptığı uygulamadan men edilmiş, esirlerin arzusu için Allahın helal kıldığı şeyi kendine haram kılması sebebiyle de ikaz edilmiştir.
Bu ve benzeri ayetler Hz. Peygamber (sav)ın yaptığı bazı tasarruflarının rızayı İlahiye muvafık olmadığı durumlarda tashih edildiğinin açk göstergeleridir. Allah Teala, Onu, önce muhayyer bırakıyor ve içtihat etmesini, ashabıyla istişare eylemesini istiyor. Sonuçta Allahın rızasına uygun ise öylece kalıyor, değilse tashih ediliyordu. Nitekim, önce müşrik çocuklarının babaları hükmünde olduğunu beyan edip, sonra cennetlik olduklarını söylemesi, ilk önceleri kelerin, meshe uğramış Yahudiler olduğunu söylemesi sonra bu görüşünden vahyin uyarısıyla vazgeçmesi, kabir azabı hakkındaki görüşün Yahudi fitnesi olduğunu söyledikten sonra, vahyin uyarısıyla kabir azabının varlığını beyan edip, dualarında ondan Allaha sığınması gibi hususlar, Kur'an vahyi dışında da kendisinin uyarılıp tashih edildiğini göstermektedir.
İşte Resulullah (sav)ın huzurunda yapılan veya haberdar olduğu bir fiil, hareket veya sözü yanlış olarak devam ettirmesi mümkün olmadığı ve bu tür takriri sünnetin ümmet için örnek olması kesin olduğu gibi, Allahın huzurunda Resulullah (sav)ın yaptığı davranış ve fiillerin de yanlış olarak devam etmesi söz konusu değildir ve bütün hayatı boyunca ondan sudur eden her şey daha da evleviyetle bizim için örnektir.
Şu halde, Alim, Habir, Semi, Basir, Hakim olan Allah (c.c), Peygamber Efendimiz (asv)den sadır olan her türlü söz, fiil ve davranışı ya tashih etmiştir, ya da aynen devam ettirmiştir. Bu dokunmayıp devam ettiği şeylere ister Hanefi ulamasının dediği gibi batınî vahiy diyelim, isterse takriri vahiy diyelim, neticede Hz. Peygamber (sav)in sünnetinin vahye dayandığını ifade edebiliriz.
Bundan hareketle, Hz. Peygamber (sav)in içinde bulunduğu toplumun bazı örf ve adetlerini aynen devam ettirmesi, Allahın kontrolünden geçtiği ve bir nevi vahyi takriri olması sebebiyle, onlara sadece birer adet ve gelenek olarak bakmanın doğru olmayacağını düşünüyoruz. Zaten o uygulamaların temelden Hz. İbrahim (a.s) veya başka peygamberlere dayandığını önceden ifade etmiştik.
Şu halde Hz. Peygamber (asv)in sergilediği davranış ve hareketler, aynıyla Cahiliye de bulunsa bile, yanlış olsaydı, mutlaka vahiy tarafından tashih edilecekti. Tashih edilmeyenler ise tasvip edilmiş demektir denilebilir.
1. Zahir vahiy:
Bu da üçe ayrılır.
a) Melek lisanıyla gelen, kulakla algılanan ve Allahtan geldiği kesin bilinen vahiy. Bu kısım Kur'an vahyidir.
b) Kelamsız, melek tarafından yapılan işaretle Hz.Peygamber'e (sav) açıklanan vahiydir.
c) İlhamdır. Bu da, Resulullah (sav)ın kalbinin en ufak bir kuşkuya mahal kalmayacak şekilde ilahi teyide mazhar olmasıdır. Onun kalbine bir nur doğar, meselenin hükmü açıkça belli olur.
2. Batınî vahiy:
Buna ma yüşbihul-vahy diyen Serahsi, Resulullahın (sav), rey ve içtihadı sonucu ulaştığı hükümler olduğunu söyler. Onun hata üzere bırakılmaması, devamlı vahyin kontrolünde olması gibi hususlar, bu kısımdan olan hükümleri de vahiy mesabesinde kılmaktadır. Ümmetten diğerlerinin içtihadı ise, yanılma ihtimallerinin olması ve bu yanılmalarının vahiyle düzeltilme imkanı bulunmaması sebebiyle Hz. Peygamber (sav)'ın içtihadı mesabesinde değildir.
Serahsinin bu açıklaması neticede Hz. Peygamber (sav)ın bütün davranışlarının vahye dayandığı Onun tashihinden geçtiği anlamına gelmektedir. Zira, Hz. Peygamber (sav)ın davranışı veya sözü ya doğrudur, ya da yanlıştır. O'nun (sav) hayatı boyunca düzeltilmişse tamam, zaten tashih olur. Aynen kalmışsa onun doğru olduğu ortaya çıkar. Zira yanlışın Allah tarafından devam ettirilmesi mümkün değildir.
Şatıbi ise şöyle der:
Hadis ya saf Allahtan gelen bir vahiydir, ya da Hz. Peygamber (sav) tarafından yapılmış bir içtihattır. Ancak bu durumda onun içtihadı Kitap ya da sünnetten sahih bir vahye dayandırılmış ve onun kontrolünden geçmiştir. Hz. Peygamber (sav)in içtihadında hata yapabileceği görüşü benimsense bile, o asla hatası üzerinde bırakılmaz, derhal tashih edilir. Sonunda mutlaka doğruya döner. Dolayısıyla ondan sadır olan hiçbir şeyde hata ihtimali yoktur.
Bu ifadelerden hareketle denilebilinir ki, sünnetin tamamı vahiydir, diyenler ifrat etmiş olmuyorlar. Zira, neticede sünnetin tamamı vahyin kontrolünden geçiyor, ya ibka ediliyor ya da tashih ediliyordu. Yani vahyin kontrolüne girmemiş bir uygulamanın varlığını kabul edemeyeceğimize göre netice olarak hepsinin vahye dayandığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Ancak sünnetin tamamının vahye dayandığını söylerken bununla Rasulullah (sav)ın devrinde tesbiti yapılan ve bize kadar sahih olarak gelen sünnetler olduğu bilinmelidir.
4. Vahyi takriridir
Sünneti tarif ederken bir kısmının da takriri sünnet dediğimiz, Hz. Peygamber (sav) huzurunda yapılıp da gördüğü veya duyduğu halde susması veya tasvip buyurmasıdır. Yani Ashabı Kiram gerek önceki Cahiliye döneminden kalma bazı uygulamaları, gerekse kendi anlayış ifadeleri olarak yaptıkları konuşma, davranış gibi hususlardan birini Hz. Peygamber (sav), gördüğünde veya duyduğunda onları bazen düzeltiyor, bazen değiştiriyor, bazen da seslenmiyordu. Ashabı Kiram Onun bu susmasını tasvip olarak değerlendiriyordu. Zira ümmetin yaptığı bir hatayı aynen bırakması, Hz. Peygamber (sav) adına uygun olmazdı. Bu sebeple Onun susmaları bile o fiil veya sözün yanlış olmadığı anlamına geliyordu.
Ashab (r.a), Hz. Peygamber (sav)ın kontrolünde olduğu gibi, Resulullah (sav) da İsmet sıfatının bir gereği olarak, devamlı vahyin kontrolü altındaydı. Dolayısıyla Onun hatasının düzeltilmeden bırakılmayacağı ve bu uyarının da geciktirilmeden hemen yapılacağı bilinmelidir. Bu özelliğiyle Hz. Peygamber (sav) bütün insanlardan ve içtihada ehil olanlardan ayrılmaktadır.
Daha peygamber olarak görevlendirilmeden önce bile bazı davranışlarından dolayı ikaz edildiği bilinmektedir.
Bir defasında, Kureyş çocukları ile oyun oynarken izarını çıkarıp taş taşımak istemiş, ancak bu durumdan şiddetle menedilmiştir. Yine zemzem kuyusunun tamiri için amcası Ebu Talibe yardım maksadıyla izarını çıkarıp üzerine taşı koymak istemiş, fakat baygınlık geçirmiştir. Kendine geldiğinde ise, üzerinde beyaz elbise olan birinin örtünmesini istediğini söylemiştir.
Vücudunun görülmesi uygun olmayan hususlar için muhafaza edildiği gibi, o günün toplumunda görülen bazı nahoş uygulamalardan da korunmuştur. Kendi ifadesiyle, düğün gibi yerlerde yapılan oyun ve eğlencelere bakmak istemiş, ancak onları duyamamış ve uyuya kalmış, ondan sonra da peygamberlikle vazifeleninceye kadar kötülüğe bulaşmamıştır.
Henüz peygamber değilken ve ümmetine ve insanlığa örnekliği kesin olarak belirtilmemişken, böyle koruma altında olan bir zatın, bütün yönleriyle ümmetine ve insanlığa nümune olduğu bir dönemde muhafaza edilmemesi, hatalı ve eksik bir durum varsa düzeltilmemesi düşünülemez.
Nitekim Kur'an-ı Kerimde bunun misallerini görmekteyiz. Hz. Peygamber (sav) vahyi muhafaza için endişe etmiş, ancak Allah Teala, buna mahal olmadığını bildirerek endişesini gidermiştir.
İnsanların hidayete gelmeleri, Allahın emrine uymaları hususunda Onun vazifesinin yalnız tebliğ olduğu, vahyin ancak Allahın dilemesiyle olacağı, sonucu Allahın dilemesine bağlı olduğu gibi hususlarda uyarılmış; mağfiret dilediği amcası Ebu Talib hakkında, ikaz edilerek dua etmekten men edilmiştir.
Diğer taraftan, Uhud Savaşı'ndan sonra düşmanlarına lanette bulunmaktan ve Hz. Hamza (r.a)a yapılan muamelelerden sonra müsle yapmak arzusundan da vazgeçirilmiştir.
Ayrıca, Bedir Savaşı'nda elde edilen esirlerle ilgili fidye karşılığı salıverilme fikrinden dolayı uyarılmış, münafıklarla ilgili onları kazanma arzusuyla yaptığı uygulamadan men edilmiş, esirlerin arzusu için Allahın helal kıldığı şeyi kendine haram kılması sebebiyle de ikaz edilmiştir.
Bu ve benzeri ayetler Hz. Peygamber (sav)ın yaptığı bazı tasarruflarının rızayı İlahiye muvafık olmadığı durumlarda tashih edildiğinin açk göstergeleridir. Allah Teala, Onu, önce muhayyer bırakıyor ve içtihat etmesini, ashabıyla istişare eylemesini istiyor. Sonuçta Allahın rızasına uygun ise öylece kalıyor, değilse tashih ediliyordu. Nitekim, önce müşrik çocuklarının babaları hükmünde olduğunu beyan edip, sonra cennetlik olduklarını söylemesi, ilk önceleri kelerin, meshe uğramış Yahudiler olduğunu söylemesi sonra bu görüşünden vahyin uyarısıyla vazgeçmesi, kabir azabı hakkındaki görüşün Yahudi fitnesi olduğunu söyledikten sonra, vahyin uyarısıyla kabir azabının varlığını beyan edip, dualarında ondan Allaha sığınması gibi hususlar, Kur'an vahyi dışında da kendisinin uyarılıp tashih edildiğini göstermektedir.
İşte Resulullah (sav)ın huzurunda yapılan veya haberdar olduğu bir fiil, hareket veya sözü yanlış olarak devam ettirmesi mümkün olmadığı ve bu tür takriri sünnetin ümmet için örnek olması kesin olduğu gibi, Allahın huzurunda Resulullah (sav)ın yaptığı davranış ve fiillerin de yanlış olarak devam etmesi söz konusu değildir ve bütün hayatı boyunca ondan sudur eden her şey daha da evleviyetle bizim için örnektir.
Şu halde, Alim, Habir, Semi, Basir, Hakim olan Allah (c.c), Peygamber Efendimiz (asv)den sadır olan her türlü söz, fiil ve davranışı ya tashih etmiştir, ya da aynen devam ettirmiştir. Bu dokunmayıp devam ettiği şeylere ister Hanefi ulamasının dediği gibi batınî vahiy diyelim, isterse takriri vahiy diyelim, neticede Hz. Peygamber (sav)in sünnetinin vahye dayandığını ifade edebiliriz.
Bundan hareketle, Hz. Peygamber (sav)in içinde bulunduğu toplumun bazı örf ve adetlerini aynen devam ettirmesi, Allahın kontrolünden geçtiği ve bir nevi vahyi takriri olması sebebiyle, onlara sadece birer adet ve gelenek olarak bakmanın doğru olmayacağını düşünüyoruz. Zaten o uygulamaların temelden Hz. İbrahim (a.s) veya başka peygamberlere dayandığını önceden ifade etmiştik.
Şu halde Hz. Peygamber (asv)in sergilediği davranış ve hareketler, aynıyla Cahiliye de bulunsa bile, yanlış olsaydı, mutlaka vahiy tarafından tashih edilecekti. Tashih edilmeyenler ise tasvip edilmiş demektir denilebilir.